امیرالمومنین اسوه وحدت ( بخش سوم )

آیا این بزرگداشت ‏به خاطر خویشاوندى بود؟

گاهى تصور مى‏شود که بزرگداشت‏ خاندان پیامبر- با درود فرستادن بر ایشان - تنها به سبب خویشاوندى آنان با پیامبر است ، در صورتى که مطلب از این قرار باشد ، تمایز ایشان از دیگران و بزرگداشت آنان تا این اندازه ، اعلان یک اصل برترى قبیله‏اى و امتیازى خواهد بود که با روح اسلام منافات دارد و شمارى از اصول اسلامى را نقض مى‏کند.

از جمله اصولى که بر مبناى این ادعا برترى قبیله‏اى نقض مى‏شود ، اصلى است که مى‏گوید تمام مردم در پیشگاه خداوند برابرند ، براستى از جمله مهمترین هدفهاى رسالت اسلامى نابود کردن حکومت اشرافى و از بین بردن فاصله‏هاى میان مردم و دستیابى به جامعه‏اى یکپارچه و عارى از فاصله‏هاى طبقاتى بوده است . و قرآن چنین اعلام مى‏کند : « اى مردم ما شما را از مرد و زن آفریدیم ، و شعبه شعبه و قبیله قبیله قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید براستى که ارجمندترین شما در پیشگاه خدا پرهیزگارترین شماست . » (سوره حجرات آیه 12) . پیامبر روز غلبه بر مشرکین مکه را روز آغاز برابرى اعلام کرد و فرمود : « اى توده قبیله قریش ! خداوند ، خودبینى زمان جاهلیت و فخر فروشى به پدران را از شما گرفته است ، همه مردم از آدم و آدم از خاک است‏ » . « براستى که گرامى‏ترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست‏ »⁽⁷⁾.

و از جمله اصول ، این است که خداوند نه کسى از بندگانش را به خاطر کارى که خویشاوند او - چه خوب و چه بد -انجام داده است ، پاداش مى‏دهد و نه مجازات مى‏کند . و قرآن به شرح زیر اعلام مى‏فرماید : « اى مردم از پروردگارتان بپرهیزید ، و هم بترسید از روزى که هیچ پدرى فرزند خود را حمایت نکند و هیچ فرزندى از پدر خود پشتیبانى نکند ، براستى که وعده خدا حق است پس زندگانى دنیا شما را نفریبد و فریب دهنده‏اى شما را به خدا مغرور نسازد »⁽⁸⁾. و در آیه دیگر است : « هیچ کسى بار گناه دیگرى را به دوش نمى‏کشد ، هر چند گرانبارى خواستار حمل آن باشد ، چیزى از آن حمل نشود اگر چه خویشاوند باشد ... »⁽⁹⁾.

از جمله اصولى که با اندیشه برترى جویى قبیله‏اى تناقض دارد ، این است که خداوند کسى را به خاطر عمل فوق طاقت و بالاتر از حد توان و اختیارش ، نه مجازات مى‏کند و نه پاداش مى‏دهد . انتساب فرد به خانواده امرى غیر اختیارى است . از این رو ، منطقى و صحیح است که با اعتقاد به عدالت‏خداوند ، معتقد باشیم که او هیچ کس را به خاطر انتساب به خانواده معینى ، بر دیگران برترى نمى‏دهد . براستى که اسلام در مقابل هر نوع برترى فردى ، نژادى ، قومى و یا قبیله‏اى ایستادگى مى‏کند ، چرا که این گونه برترى‏ها به مثابه پاداش یا کیفر بر عمل فراتر از توان شخص است .

انتساب شخص به یک خانواده ، فامیل و یا شخص ساخته خود آن شخص نیست . هیچ یک از ما پیش از ولادت ، خانواده ، فامیل و یا شخصیت‏خود را انتخاب نکرده‏ایم ، بلکه با همان وابستگیها به دنیا آمده‏ایم . بنابراین عقل نمى‏پذیرد که خداوند کسى را صرفا به سبب انتسابش به خانواده معینى گرامى بدارد و یا خوار بشمارد . چرا که همه مردم در پیشگاه خداوند یکسانند ، و او تمایزى میان آفریدگان نمى‏گذارد مگر به دلیل کار خوب و یا بدى که به اختیار خود انجام مى‏دهند . بر این اساس است که پرهیزگار را شرافت مى‏بخشد و نسبت‏به بندگان گنهکار و بدکار خود او را برترى مى‏دهد . اگر این اصول صحیح باشد – که بى‏تردید صحیح است - پس جمع بین آنها و میان بزرگداشت‏ خاندان پیامبر (ص) و برترى دادن آنان بر دیگران و الزام مسلمانان بر درود فرستادن به ایشان آن هم فقط به خاطر انتسابشان به پیامبر (ص) ، مشکل خواهد بود ، تناقضى وجود ندارد.

براى توضیح موهوم بودن این تناقض یادآور مى‏شویم ،که این شبهه مبتنى بر دو مقدمه است :

(1) بزرگداشت‏خاندان محمد (ص) با الزام مسلمانان به درود فرستادن بر ایشان به هنگام صلوات بر او ، به این مطلب برمى‏گردد که - آنان خویشاوندان حضرت محمد (ص) هستند و انتساب به او دارند - و دلیل دیگرى براى این بزرگداشت جز همان خویشاوندى وجود ندارد.

(2) دیگر این که بزرگداشت آنان به این دلیل با اصول سه‏گانه‏اى که قبلا گفته شد- (برابرى مردم در پیشگاه خدا ، به هیچ کسى ثواب و عقاب به خاطر عمل خویشاوندى از خویشاوندان داده نمى‏شود کسى را نسبت ‏به آنچه فوق قدرت او و خارج از اختیارش هست ، ثواب و عقاب نمى‏دهند .) - منافات دارد.

مقدمه دوم صحیح است و تردیدى در آن وجود ندارد ، اما مقدمه اول به دور از صحت است ، زیرا ما معتقدیم خویشاوندى هیچ کس به پیامبر (ص) او را از کیفر الهى در امان نمى‏دارد . خداوند بهشت را براى هر کس که فرمان او را ببرد - از هر نژاد - آفریده است ، و جهنم را براى هر آن کس که او را نافرمانى کند ; هر چند که از فرزندان پیامبر (ص) باشد . قرآن مشتمل بر سوره‏اى است که در نکوهش ابو لهب نازل شده است در صورتى که او عموى پیامبر است : « بریده باد دستهاى ابو لهب ، ثروت و هر آنچه به دست آورده است ، عذاب را از او دفع نکند ، بزودى در آتش فروزان در آید ، و همسرش هیزم کش است ، در حالى که به گردنش ریسمانى از لیف خرماست‏ »⁽¹⁰⁾.